MARTA KULESZA

ORCID https://orcid.org/0000-0002-3432-4041

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie

Wprowadzenie

Używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież stanowi jedno z naj- poważniejszych wyzwań zdrowotnych i społecznych współczesnych społeczeństw. Problem ten obejmuje zarówno legalne substancje, takie jak alkohol i tytoń, jak i nielegalne, takie jak marihuana, amfetamina czy opioidy. Młodzież, ze względu na okres intensywnego rozwoju biologicznego i psychologicznego, jest szczególnie narażona na negatywne skutki używania tych substancji. W ostatnich latach problem używania substancji psychoaktywnych w tej grupie osób ulega dynamicznym zmianom. Wzrost popularności nowych form używek, takich jak e-papierosy czy dopalacze, wymaga odmiennych od dotychczasowych podejść w psychoedukacji i profilaktyce. Zmieniające się wzorce zażywania substancji psychoaktywnych są często związane z rosnącym wpływem mediów społecznościowych i dostępem do informacji w Internecie. Młodzi ludzie coraz częściej szukają informacji na temat substancji psychoaktywnych online, co może prowadzić do wzrostu nie tylko świadomości na ich temat, lecz także ryzyka eksperymentowania z nimi.

Środowisko, w którym dorasta młodzież, ma kluczowe znaczenie dla jej zdrowia psychicznego i zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Rówieśnicy, rodzina oraz szkoła odgrywają istotną rolę w kształtowaniu postaw i zachowań młodych ludzi. W kontekście dynamicznie zmieniających się wzorców używania substancji psychoaktywnych niezbędne jest zastosowanie zintegrowanych strategii profilaktycznych, które uwzględniają zarówno interwencje indywidualne, jak i systemowe. W artykule zostaną przedstawione podejścia terapeutyczne (terapia poznawczo-behawioralna, dialog motywujący, terapia rodzinna), które mogą być skuteczne w pracy z młodzieżą uzależnioną od substancji psychoaktywnych. Ponadto zostanie zwrócona uwaga na rolę społeczności terapeutycznej jako efektywnego środowiska wspierającego proces zdrowienia młodzieży. Całościowe zrozumienie czynników wpływających na używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież oraz skuteczne strategie interwencyjne mogą przyczynić się do ograniczenia tego zjawi- ska i poprawy jakości życia młodych ludzi.

Podstawy teoretyczne

Zrozumienie kwestii używania substancji psychoaktywnych przez młodzież wymaga analizy złożonych interakcji między różnorodnymi czynnikami biologicznymi, psychologicznymi, społecznymi i środowiskowymi. Różne teorie psychologiczne, socjologiczne i pedagogiczne oferują cenne ramy teoretyczne, które pomagają wyjaśnić, dla- czego młodzi ludzie sięgają po substancje psychoaktywne. W dalszej części pokrótce zostały przedstawione wybrane koncepcje teoretyczne: teoria społecznego uczenia się, teoria przywiązania, model socjoekologiczny, teoria kontroli społecznej, teoria stresu i radzenia sobie, teoria poszukiwania doznań, teoria społeczno-egzystencjalna.

Teoria społecznego uczenia się. Młodzież nabywa zachowań związanych z używaniem substancji poprzez obserwację i naśladowanie innych, zwłaszcza rówieśników, rodziny i mediów. Zgodnie z tą teorią modelowanie zachowań przez ważne dla młodzieży osoby odgrywa kluczową rolę w rozwoju nawyków związanych z sub- stancjami psychoaktywnymi. Procesy, takie jak wzmocnienie, obserwacyjne uczenie się i oczekiwania dotyczące skutków zażywania substancji, są centralnymi elementami tej teorii (Bandura, 1977).

Teoria przywiązania. Podkreśla się znaczenie wczesnych relacji z opiekunami w kształtowaniu zdolności młodzieży do radzenia sobie ze stresem i regulowania emo- cji. Bezpieczne przywiązanie może działać jak czynnik chroniący przed używaniem substancji psychoaktywnych, a brak bezpiecznego przywiązania może zwiększać podatność na wykorzystywanie substancji jako sposobu radzenia sobie z emocjonalnymi trudnościami (Bowlby, 1988).

Model socjoekologiczny. Uwzględnia wielopoziomowy wpływ różnych środowisk na rozwój jednostki ludzkiej. W kontekście używania substancji psychoaktywnych przez młodzież istotne są interakcje między mikrosystemem (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza), mezosystemem (interakcje między różnymi mikrosystemami), egzosystemem (szersze konteksty społeczne i ekonomiczne) oraz makrosystemem (kultura, polityka). Model ten pomaga zrozumieć, jak różne poziomy wpływu środowiskowego oddziałują na kształtowanie zachowań młodzieży (Bronfenbrenner, 1979).

Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego. Silne więzi społeczne, takie jak zaangażowanie w działalność szkolną, sportową czy religijną, mogą chronić młodzież przed używaniem substancji psychoaktywnych. Zgodnie z tą teorią im silniejsze są więzi społeczne jednostki, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że będzie ona angażować się w zachowania dewiacyjne, takie jak używanie substancji (Hirschi, 1969).

Teoria stresu i radzenia sobie Richarda Lazarusa. Oferuje ramy do zrozumienia, jak młodzież reaguje na stresory życiowe i jak te reakcje mogą prowadzić do wykorzystywania substancji psychoaktywnych jako formy radzenia sobie. Zgodnie z tą teorią używanie substancji może być postrzegane jako strategia radzenia sobie z emocjonalnym dyskomfortem, lękiem czy depresją. Badania pokazują, że umiejętności radzenia sobie ze stresem mogą znacząco wpływać na decyzje młodzieży dotyczące zażywania substancji psychoaktywnych (Wills, Sandy, Yaeger, 2002).

Teoria poszukiwania doznań Marvina Zuckermana. Podkreśla się w niej rolę indywidualnych różnic w poszukiwaniu nowych i intensywnych doświadczeń jako predyktorów używania substancji psychoaktywnych. Młodzież o wysokiej potrzebie poszukiwania doznań może być bardziej skłonna do eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi w celu zaspokojenia tej potrzeby (Arnett, 1992).

Teoria społeczno-egzystencjalna Zygmunta Baumana. Opiera się na założeniu, że zjawiska, takie jak anomia społeczna i pustka egzystencjalna, mogą istotnie wpływać na decyzje młodych osób dotyczące używania narkotyków i innych sub- stancji psychoaktywnych. „Anomia społeczna”, termin wprowadzony przez Émile’a Durkheima, opisuje stan dezorientacji i braku normatywnej spójności w społeczeństwie, w którym jednostka ludzka czuje się wyobcowana i pozbawiona celu. W obliczu anomii młodzież może doświadczać pustki egzystencjalnej, czyli poczucia braku sensu życia i trudności w internalizacji wartości, co często prowadzi do frustracji oraz poszukiwania substytutów zewnętrznych, takich jak substancje psychoaktywne, by złagodzić niepokój czy uśmierzyć wewnętrzną pustkę (Bauman, 2000).

Wszechstronnego zrozumienia problemu używania substancji psychoaktywnych przez młodzież dostarcza integracja różnych teorii. Każda z nich wnosi wkład w identyfikację czynników ryzyka i ochronnych, co jest niezbędne do opracowania skutecznych strategii profilaktycznych i interwencyjnych. W kontekście dynamicznie zmieniających się wzorców używania substancji psychoaktywnych takie zintegrowane podejście jest kluczowe dla efektywnego przeciwdziałania temu zjawisku. Zażywanie substancji psychoaktywnych przez młodzież jest wynikiem złożonej interakcji wielu czynników ryzyka i ochronnych. Zrozumienie tych czynników może pomóc w opracowaniu skutecznych strategii profilaktycznych i interwencyjnych. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące można podzielić na czynniki środowiskowe (w tym szkolne i rówieśnicze), indywidualne oraz rodzinne (Kulesza, Odrowąż-Coates, Perkowska-Klejmann, 2021).

Indywidualne czynniki ryzyka i chroniące (zob. tabela 1) odgrywają istotną rolę w zrozumieniu zażywania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Zarówno biologiczne, psychologiczne, jak i behawioralne aspekty jednostki ludzkiej mogą znacząco wpływać na prawdopodobieństwo zażywania substancji psychoaktywnych. Oprócz indywidualnych czynników ryzyka i chroniących istotną rolę w procesie rozwoju uzależnienia od substancji psychoaktywnych u młodzieży odgrywają czynniki związane z systemem rodzinnym. Wpływ rodziny na zachowania młodzieży jest dobrze udokumentowany w literaturze. Obejmuje zarówno negatywne, jak i pozytywne aspekty. W dalszej części przedstawiono kluczowe rodzinne czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące w kontekście zażywania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Zrozumienie tych mechanizmów wpływa na opracowanie skutecznych strategii profilaktycznych i interwencyjnych.

Tabela 1.

Indywidualne czynniki ryzyka i chroniące

 Źródło: opracowanie własne.

Do rodzinnych czynników ryzyka, które mogą znacząco zwiększać ryzyko zażywania substancji psychoaktywnych przez młodzież, należą:

• niski poziom wsparcia rodzinnego – brak wsparcia emocjonalnego i nadzoru ze

strony rodziny jest silnie związany z ryzykiem zażywania substancji psychoaktywnych. Niski poziom wsparcia i kontroli rodzicielskiej koreluje z wyższym ryzykiem zażywania narkotyków przez młodzież;

• konflikty rodzinne – wysoki poziom konfliktów rodzinnych, przemoc domowa

oraz uzależnienia rodziców są powiązane z wyższym ryzykiem zażywania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Młodzież z rodzin o wysokim poziomie konfliktów jest bardziej narażona na stres i może sięgać po substancje psychoaktywne, traktując je jako sposób radzenia sobie z trudnościami;

• brak zaangażowania rodziców – niski poziom zaangażowania rodziców w życie

dziecka, w tym brak zainteresowania jego edukacją i aktywnościami pozaszkolny- mi, zwiększa ryzyko zażywania substancji. Brak monitorowania i zaangażowania rodzicielskiego jest istotnym predyktorem zażywania substancji psychoaktywnych;

• modelowanie negatywnych zachowań – rodzice, którzy sami zażywają substancje psychoaktywne, modelują te zachowania u swoich dzieci, co zwiększa ryzyko zażywania przez młodzież substancji psychoaktywnych. W środowiskach, gdzie

substancje psychoaktywne są nadużywane, występuje większe prawdopodobieństwo naśladowania przez dzieci tych zachowań (Griffin i in., 2000).

Najważniejsze rodzinne czynniki chroniące, które mogą skutecznie zabezpieczać młodzież przed zażywaniem substancji psychoaktywnych, to:

• silne wsparcie emocjonalne – młodzież, która otrzymuje silne wsparcie emocjonalne od rodziny, jest mniej skłonna do zażywania substancji psychoaktywnych. Wsparcie emocjonalne i bliskie relacje z rodzicami mogą działać jak bufor prze- ciwko presji rówieśników i innym czynnikom ryzyka;

• pozytywne relacje z rodzicami – otwarte i zaufane relacje z rodzicami, charakteryzujące się dobrą komunikacją, są silnym czynnikiem chroniącym. Zaangażowanie rodziców w życie dziecka i ich zainteresowanie codziennymi sprawami zmniejsza ryzyko zażywania substancji przez młodzież;

• nadzór rodzicielski – aktywny nadzór rodzicielski, w tym zainteresowanie tym, co dziecko robi w czasie wolnym i z kim spędza czas, jest kluczowym czynnikiem chroniącym. Wśród młodzieży, której rodzice czynnie interesują się sposobem spędzania przez nią czasu wolnego, występuje mniejsze prawdopodobieństwo zażywania substancji psychoaktywnych;

• wspólne spędzanie czasu – regularne aktywności rodzinne, takie jak wspólne posiłki, wycieczki czy gry, wzmacniają więzi rodzinne i działają jak czynnik chroniący. Częste wspólne posiłki rodzinne korelują z niższym poziomem zażywania substancji przez młodzież (Van Ryzin, Fosco, Dishion, 2012).

Oprócz indywidualnych i rodzinnych czynników ryzyka i czynników chroniących ważną rolę w rozwoju uzależnienia od substancji psychoaktywnych u dzieci i młodzieży odgrywają środowiskowe czynniki, w tym te związane ze szkołą i rówieśnikami. W dalszej części zostały przedstawione kluczowe środowiskowe czynniki ryzyka oraz chroniące.

Do środowiskowych czynników ryzyka należą:

• łatwy dostęp do substancji psychoaktywnych – wysoki poziom dostępności substancji psychoaktywnych (alkoholu, tytoniu ) w społeczności jest istotnym czynnikiem ryzyka i zwiększa prawdopodobieństwo ich zażywania przez młodzież;
• niskie zaangażowanie społeczne – wśród młodzieży, która nie uczestniczy w zajęciach pozalekcyjnych, ani nie jest zaangażowana w życie społeczności, występuje wyższe ryzyko zażywania substancji Brak uczestnictwa w zorganizowanych zajęciach społecznych i rekreacyjnych jest związany z wyższym poziomem zażywania takich substancji;
• słabe osiągnięcia szkolne i brak zainteresowania nauką – niskie osiągnięcia szkolne

i brak zaangażowania w życie szkolne są silnymi predyktorami zażywania substancji psychoaktywnych. Młodzież, która ma problemy w szkole, częściej sięga po substancje psychoaktywne, gdyż traktuje je jako sposób radzenia sobie z trudnościami;

• presja rówieśnicza i zażywanie substancji przez znajomych – presja ze strony rówieśników oraz zażywanie substancji psychoaktywnych przez znajomych znacząco zwiększają ryzyko. Młodzież, której rówieśnicy zażywają substancje, jest bardziej narażona na uleganie tym samym zachowaniom (Van Ryzin, Fosco, Dishion, 2012).

Środowiskowe czynniki chroniące to:

• udział w zajęciach pozalekcyjnych i zaangażowanie w życie społeczności lokalnej – aktywne uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych i zaangażowanie w życie społeczności mogą działać jak czynniki chroniące. Młodzież zaangażowana w zorganizowane za- jęcia pozalekcyjne jest mniej skłonna do zażywania substancji psychoaktywnych;
• społeczności o silnych normach przeciwko zażywaniu substancji psychoaktywnych – normy społeczne, które potępiają zażywanie substancji psychoaktywnych, mogą znacząco zmniejszyć ryzyko ich zażywania przez młodzież. Młodzież żyjąca w społecznościach z silnymi normami przeciwko zażywaniu substancji rzadziej sięga po te substancje;

• wysokie wyniki w nauce i zaangażowanie w życie szkolne – wysokie osiągnięcia akademickie i zaangażowanie w życie szkolne są silnymi czynnikami chroniącymi. Młodzież, która osiąga dobre wyniki w nauce i jest aktywnie zaangażowana w szkolne życie, rzadziej sięga po substancje psychoaktywne (Mistry i in., 2012);

• pozytywne relacje z rówieśnikami – relacje z rówieśnikami, którzy nie zażywają substancji psychoaktywnych, są istotnym czynnikiem chroniącym. Młodzież, która utrzymuje przyjaźnie z rówieśnikami stroniącymi od substancji psychoaktywnych, jest mniej narażona na ich zażywanie (Griffin i in., 2000).

Środowiskowe czynniki ryzyka, takie jak łatwy dostęp do substancji psychoaktywnych, niskie zaangażowanie społeczne, słabe osiągnięcia szkolne i presja rówieśnicza, mogą znacząco zwiększać ryzyko zażywania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Z kolei środowiskowe czynniki ochronne, takie jak udział w zajęciach pozalekcyjnych, normy społeczne przeciwko zażywaniu substancji, wysokie wyniki w nauce i pozytywne relacje z rówieśnikami, mogą skutecznie chronić młodzież przed zażywaniem takich substancji. Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe dla opracowania skutecznych strategii prewencji i interwencji.

Zaburzenia spowodowane zażywaniem substancji psychoaktywnych w ICD-10 i ICD-11

ICD-10, Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób wydana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, 1992, s. 306–308), klasyfikuje zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych w sekcji F10-F19. Zaburzenia te obejmują:

• F10-F19 Zaburzenia psychiczne i behawioralne spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych;
• F10 Zaburzenia psychiczne i behawioralne spowodowane używaniem alkoholu, takie jak: ostre zatrucie, szkodliwe używanie, uzależnienie, zespół abstynencyjny, majaczenie alkoholowe (łac. delirium tremens) oraz inne zaburzenia psychiczne i behawioralne związane z alkoholem;
• F11-F19 analogiczne klasyfikacje dla innych substancji psychoaktywnych, takich jak: opioidy (F11), kannabinoidy (F12), substancje uspokajające i nasenne (F13), kokaina (F14), inne substancje stymulujące, w tym kofeina (F15), halucynogeny (F16), tytoń (F17), lotne rozpuszczalniki (F18) oraz wielorakie substancje psy- choaktywne (F19) (za: Cierpiałkowska, Grzegorzewska, 2022, s. 382).

Każda kategoria substancji zawiera opisy poszczególnych zaburzeń, takich jak: ostre zatrucie, szkodliwe używanie, uzależnienie, zespół abstynencyjny, zespół abstynencyjny z majaczeniem oraz inne specyficzne zaburzenia psychiczne i behawioralne spowodowane używaniem danej substancji (WHO, 1992).

ICD-11 (WHO, 2019), najnowsza wersja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, wprowadza zmiany w klasyfikacji zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Klasyfikacja ta jest bardziej szczegółowa i opiera się na aktualnych badaniach naukowych oraz praktykach klinicznych. Wyróżnia się w niej:

• 6C40-6C4Z Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych;
• 6C40 Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu, takie jak: ostre zatrucie alkoholem, szkodliwe używanie, uzależnienie, zespół abstynencyjny, zespół abstynencyjny z majaczeniem oraz inne specyficzne zaburzenia psychiczne i behawioralne;
• 6C41-6C4Z analogiczne klasyfikacje dla innych substancji psychoaktywnych, ta- kich jak: opioidy (6C41), kannabinoidy (6C42), substancje uspokajające i nasenne (6C43), kokaina (6C44), inne substancje stymulujące, w tym kofeina (6C45), halucynogeny (6C46), tytoń (6C47), lotne rozpuszczalniki (6C48) oraz wielorakie substancje psychoaktywne (6C49) (Gałecki, 2022).

W ICD-11 wprowadzono również kategorie dla zaburzeń spowodowanych używaniem substancji w kontekście innych problemów zdrowotnych. Pozwala to na lepsze zrozumienie współwystępowania zaburzeń (WHO, 2019).

Zgodnie z ICD-10, aby zdiagnozować uzależnienie, muszą być spełnione co naj- mniej trzy z następujących kryteriów w ciągu ostatniego roku:

• silne pragnienie lub poczucie przymusu zażywania substancji (tzw. głód);
• trudności w kontrolowaniu zachowań związanych z używaniem substancji – początkowanie, kończenie lub ilość używanej substancji;
• wystąpienie zespołu abstynencyjnego po odstawieniu substancji lub zażywanie substancji w celu złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych;
• tolerancja – potrzeba zażywania większych dawek substancji w celu osiągnięcia efektu wcześniej uzyskiwanego przy mniejszych dawkach;
• postępujące zaniedbywanie innych źródeł przyjemności i zainteresowań na rzecz zażywania substancji;
• kontynuowanie zażywania substancji mimo wyraźnych dowodów na jej szkodliwe następstwa (np. uszkodzenia wątroby w wyniku picia alkoholu) (Namysłowska, 2014).

ICD-11 wprowadza bardziej zintegrowane podejście, uwzględniając zarówno aspekty fizyczne, jak i psychologiczne oraz kładąc większy nacisk na subiektywne doświadczenia pacjenta. Dzięki tym zmianom ICD-11 może lepiej odpowiadać na potrzeby diagnostyczne i terapeutyczne współczesnych pacjentów. W ICD-11 uzależnienie określane jest jako „zaburzenie związane z używaniem substancji” i charakteryzuje się następującymi kryteriami:

• uporczywe lub nawracające używanie substancji, które prowadzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia lub funkcjonowania;
• silne pragnienie lub przymus używania substancji;
• trudności w kontrolowaniu używania substancji, takie jak rozpoczęcie, zakończenie lub ilość zażywanej substancji;
• wystąpienie zespołu abstynencyjnego przy próbie zaprzestania używania substancji lub używanie substancji w celu złagodzenia objawów abstynencyjnych;
• tolerancja, co oznacza potrzebę zwiększania dawki substancji w celu osiągnięcia tego samego efektu;
• kontynuowanie używania substancji pomimo wyraźnych dowodów na jej szkodliwe następstwa;
• zaniedbywanie innych zainteresowań i obowiązków na rzecz używania substancji (Gałecki, 2022).

ICD-11 kładzie większy nacisk na stopień upośledzenia funkcjonowania i subiektywne odczucia osoby uzależnionej, uwzględniając zarówno aspekty fizyczne, jak i psychologiczne. W porównaniu z ICD-10 ICD-11 wprowadza bardziej złożoną klasyfikację, uwzględniającą różnorodne aspekty zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, co pozwala na lepsze dopasowanie diagnozy i leczenia do indywidualnych potrzeb pacjentów. Nowa klasyfikacja uwzględnia również aktualne badania naukowe i zmieniające się wzorce używania substancji psychoaktywnych na całym świecie.

Wybrane modele pracy terapeutycznej z młodzieżą z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Praca terapeutyczna z młodzieżą uzależnioną od substancji psychoaktywnych obejmuje różnorodne podejścia, które uwzględniają specyficzne potrzeby tej grupy wiekowej. W praktyce psychopedagogicznej wyróżnia się kilka modeli, które wykazały swoją skuteczność (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2006). Wśród nich znalazły się: terapia poznawczo-behawioralna, dialog motywujący, terapia rodzinna i model społeczności terapeutycznej.

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jednym z najczęściej stosowanych i dobrze udokumentowanych podejść w leczeniu młodzieży z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych. CBT skupia się na identyfikowaniu i modyfikowaniu myśli oraz zachowań, które przyczyniają się do używania substancji. Terapia poznawczo-behawioralna pomaga młodzieży rozpoznawać wyzwalacze, unikać ryzykownych sytuacji oraz rozwijać umiejętności radzenia sobie z pokusą. Ważnym elementem jest również nauka zarządzania stresem i emocjami (Hogue i in., 2018). CBT opiera się na założeniu, że myśli, emocje i zachowania są wzajemnie powiązane. W przypadku młodzieży z uzależnieniami CBT koncentruje się na:

• identyfikacji wyzwalaczy – rozpoznawanie sytuacji, miejsc, osób i emocji, które prowokują chęć sięgnięcia po substancje psychoaktywne;
• modyfikacji myśli i przekonań – pomoc młodzieży w identyfikacji i zmiany negatywnych, irracjonalnych myśli oraz przekonań związanych z używaniem substancji;
• rozwoju umiejętności radzenia sobie – nauka nowych strategii radzenia sobie ze stresem, presją rówieśniczą i negatywnymi emocjami bez używania substancji;
• planowaniu działań – tworzenie planów awaryjnych i strategii unikania ryzykownych sytuacji;
• edukacji i monitorowaniu – edukacja pacjentów na temat związku między my ślami, emocjami a zachowaniami. Monitorowanie własnych myśli i reakcji emocjonalnych jest kluczowe w procesie terapeutycznym;
• rekonstrukcji poznawczej – proces ten polega na identyfikacji i zmianie destrukcyjnych myśli i przekonań na bardziej realistyczne i Pomaga to w zmniejszeniu częstotliwości i intensywności negatywnych emocji prowadzących do używania substancji;
• treningu umiejętności społecznych – CBT kładzie duży nacisk na naukę praktycznych umiejętności, takich jak asertywność, umiejętność rozwiązywania problemów i zarządzania stresem. Te umiejętności pomagają młodzieży radzić sobie z trudnymi sytuacjami bez sięgania po substancje psychoaktywne (Prochaska, Norcross, 2006).

Terapia poznawczo-behawioralna jest wszechstronnym i efektywnym modelem terapii dla młodzieży z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Skupiając się na modyfikacji myśli, emocji i zachowań, CBT pomaga młodzieży rozwijać zdrowe strategie radzenia sobie, unikać ryzykownych sytuacji i budować lepsze relacje interpersonalne.

Dialog motywujący (DM) to podejście skoncentrowane na klientach, które ma na celu zwiększenie ich wewnętrznej motywacji do zmiany poprzez eksplorację i rozwiązanie wewnętrznego konfliktu wobec używania substancji psychoaktywnych. Model ten „to partnerska współpraca, która szanuje autonomię drugiej osoby, dążąc do zrozumienia jej wewnętrznego układu odniesienia” (Miller, Rollnick, 2014, s. 63). W kontekście pracy z młodzieżą dialog motywujący jest szczególnie skuteczny, ponieważ uwzględnia specyficzne potrzeby i wyzwania związane z tym okresem życia.

Kluczowe elementy dialogu motywującego to:

• empatia i relacja terapeutyczna – budowanie relacji opartej na empatii i zrozumieniu. Terapeuta stara się zrozumieć perspektywę młodej osoby, co pomaga w nawiązaniu zaufania i otwartości. Empatyczna relacja terapeutyczna jest istotna w motywowaniu młodzieży do zmiany;
• wzmacnianie poczucia własnej wartości – skupienie się na wzmacnianiu poczucia własnej wartości młodzieży, co jest istotnym czynnikiem chroniącym przed uzależnieniami. Terapeuta pomaga młodej osobie zidentyfikować jej mocne strony i sukcesy, co z kolei zwiększa jej wiarę w możliwość zmiany;
• wydobywanie i wzmacnianie motywacji wewnętrznej – motywacja do zmiany musi pochodzić od klienta, a nie być narzucona z zewnątrz. Terapeuta używa takich technik, jak pytania otwarte, refleksje i podsumowania, aby pomóc młodzieży zidentyfikować jej własne powody do zmiany oraz ambiwalencje związane z używaniem substancji;
• rozpoznawanie wewnętrznego konfliktu – skupienie się na wewnętrznym konflikcie dotyczącym zmiany dotychczasowego, „toksycznego” stylu życia. Terapeuta pomaga młodej osobie rozpoznać i zrozumieć jej ambiwalencję do- tyczącą używania substancji psychoaktywnych, co jest pierwszym krokiem do zmiany, oraz wspiera proces podejmowania decyzji;
• skupienie na celach i wartościach – pomoc młodzieży w zidentyfikowaniu i skoncentrowaniu się na jej własnych celach i wartościach, które mogą być sprzeczne z używaniem substancji Terapeuta pracuje z młodą osobą nad odkryciem, jak używanie substancji koliduje z jej długoterminowymi celami i aspiracjami;
• wsparcie w zmianie zachowań – pomoc w zidentyfikowniu gotowości do zmiany. Terapeuta wspiera młodą osobę w tworzeniu konkretnych planów działania i strategii radzenia sobie z trudnościami. Wsparcie w procesie zmiany zachowań jest istotne dla utrzymania długoterminowych efektów terapeutycznych (Miller, Rollnick, 2014).

Dialog motywujący jest modelem terapeutycznym, który skutecznie wspiera mło- dzież w przezwyciężaniu problemów związanych z uzależnieniami od substancji psychoaktywnych. Jego podstawowe założenia, takie jak empatia, wzmacnianie po- czucia własnej wartości oraz wydobywanie motywacji wewnętrznej, czynią go odpowiednim i efektywnym podejściem w pracy z młodymi ludźmi.

Terapia rodzinna skupia się na poprawie funkcjonowania całego systemu rodzinnego. Problemy młodzieży związane z używaniem substancji psychoaktywnych są bowiem często powiązane z dynamiką rodzinną. W tym modelu cała rodzina jest zaangażowana w leczenie, co pozwala na identyfikację i rozwiązanie problemów systemowych, które mogą przyczyniać się do uzależnienia. Założenia terapii rodzinnej bezpośrednio odzwierciedlają podejście konstruktywistyczne, w którym ważną rolę odgrywają cztery zasady warunkujące postawę specjalistów:

• każdy system funkcjonuje w ścisłej zależności ze swoim otoczeniem;
• każdy symptom spełnia jakąś określoną funkcję;
• wszystko, co jest powiedziane, jest powiedziane przez kogoś;
• dyrektywna współpraca nie jest możliwa (Kulesza, 2017, 38). Wśród założeń terapii rodzinnej są:
• systemowe podejście – terapia rodzinna opiera się na założeniu, że rodzina funkcjonuje jako system, w którym każda osoba wpływa na innych członków i sama podlega ich wpływom. Problemy jednego członka rodziny, takie jak uzależnienie od substancji psychoaktywnych, wynikają z procesów zachodzących w całym systemie. Problem z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych młodzieży jest zatem związany z funkcjonowaniem całego systemu rodzinnego. Problemy w rodzinie, takie jak konflikty, brak komunikacji czy dysfunkcyjne wzorce relacji, mogą przyczyniać się do rozwoju i utrzymywania się uzależnienia;
• wzmacnianie więzi rodzinnych – jednym z głównych celów terapii rodzinnej jest wzmocnienie więzi między członkami rodziny, co może prowadzić do lepszego wsparcia emocjonalnego i redukcji zachowań ryzykownych. Wzmacnianie komunikacji, zaufania i wzajemnego zrozumienia jest kluczowym elementem terapii. Model ten angażuje wszystkich członków rodziny w proces terapeutyczny, co pozwala na wspólne identyfikowanie problemów i poszukiwanie rozwiązań. Zaangażowanie rodziny pomaga w budowaniu wsparcia oraz zrozumienia i jest istotne dla skutecznego leczenia uzależnienia (Rowe, 2015);
• zmiana dysfunkcyjnych wzorców interakcji – terapia rodzinna dąży do identyfikacji i zmiany dysfunkcyjnych wzorców interakcji w rodzinie, które mogą przyczyniać się do rozwoju nałogowych mechanizmów redukowania napięcia. Praca nad poprawą komunikacji, rozwiązywaniem konfliktów i budowaniem zdrowych relacji jest centralnym elementem tego podejścia (Liddle, Dakof, Diamond, 2016). Terapia rodzinna jest skuteczną formą oddziaływań pomocowych w redukcji objawów uzależnienia u młodzieży. Poprawa funkcjonowania rodziny i wsparcie ze strony rodziny przyczyniają się do lepszych wyników leczenia i długoterminowej abstynencji. Terapia rodzinna prowadzi również do poprawy ogólnego funkcjonowania rodziny, w tym poprawy komunikacji, zmniejszenia konfliktów i wzmocnienia więzi rodzinnych. Lepsze relacje w rodzinie sprzyjają zdrowemu rozwojowi młodzieży i redukują ryzyko nawrotu uzależnienia. Skupienie się na systemowym kontekście problemów, zaangażowanie całej rodziny oraz zmiana dysfunkcyjnych wzorców interakcji przyczyniają się do skutecznego leczenia i poprawy funkcjonowania rodziny.

Model społeczności terapeutycznej ma swoje korzenie w latach 60. XX w. Skupia się na całościowym podejściu do leczenia uzależnień, uwzględniając aspekty psychologiczne, społeczne i behawioralne. Jest to jedna z form terapii grupowej. Proces zdrowienia wzmacniany jest przez codzienne interakcje i współpracę między uczestnika- mi. Model ten pozwala im na budowanie zdrowych relacji społecznych i nabywanie umiejętności życiowych. Uczestnicy społeczności terapeutycznej uczą się przez interakcje i współpracę z innymi członkami grupy. Wspólnota staje się narzędziem terapeutycznym, gdzie każda interakcja jest okazją do nauki i rozwoju (De Leon, 2015).

Wśród założeń społeczności terapeutycznej znajdują się:

• społeczność jako metoda leczenia – odgrywa rolę środowiska Wszyscy członkowie społeczności – zarówno terapeuci, jak i pacjenci – współpracują w procesie leczenia, wspierając się nawzajem, i wzmacniają postawę odpowiedzialności, sprawczości oraz samoświadomości. Uczestnicy uczą się od siebie poprzez codzienne interakcje, co sprzyja rozwojowi umiejętności społecznych i emocjonalnych;
• struktura i samodyscyplina – charakteryzuje się dobrze zorganizowaną strukturą dnia, która obejmuje terapię indywidualną i grupową, edukację, pracę oraz inne zorganizowane zajęcia. Taka struktura pomaga młodzieży w budowaniu nawyków samodyscypliny, odpowiedzialności i poczucia celu;
• praca nad tożsamością i relacjami – kładzie nacisk na pracę nad tożsamością uczestników oraz ich relacjami z innymi. Wspólne cele, wartości i normy społeczności pomagają młodzieży w budowaniu nowej tożsamości wolnej od uzależnienia. Interakcje z rówieśnikami i terapeutami promują zdrowe wzorce relacji;
• odpowiedzialność za siebie i innych – wzmacnia odpowiedzialność za własne działania i decyzje. Uczestnicy uczą się, że ich zachowania mają bezpośredni wpływ na ich życie oraz życie innych członków społeczności (De Leon, 2015).

Model społeczności terapeutycznej oferuje kompleksowe podejście do leczenia młodzieży z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych, kładąc nacisk na wsparcie społeczne oraz rozwój osobisty. Społeczność terapeutyczna dostarcza wsparcia emocjonalnego oraz możliwości rozwijania umiejętności interpersonalnych i komunikacyjnych. Wzmacnianie więzi społecznych i umiejętności radzenia sobie z emocjami jest kluczowe w zapobieganiu nawrotom.

Terapia uzależnień od substancji psychoaktywnych wśród młodzieży wymaga zastosowania różnych modeli terapeutycznych, które mogą być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjentów. Połączenie podejść poznawczo-behawioralnych, terapii rodzinnej, motywacyjnego wywiadu terapeutycznego, modeli integracyjnych i terapii grupowej, może zwiększyć skuteczność interwencji i wspierać młodzież w procesie zdrowienia.

Podsumowanie i wnioski

W artykule ukazano zintegrowane podejście do pracy z osobami z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych, które łączy takie nurty, jak terapia poznawczo-behawioralna, terapia rodzinna oraz dialog motywujący. Artykuł przedstawia również teoretyczne podstawy zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież, opisując takie koncepcje teoretyczne, jak: teoria społecznego uczenia się, teoria przywiązania, model socjoekologiczny, teoria kontroli społecznej, teoria stresu i radzenia sobie, teoria poszukiwania doznań oraz teoria społeczno-egzystencjalna. Każda z nich oferuje unikalne spojrzenie na czynniki ryzyka i chroniące, co jest niezbędne do opracowania skutecznych strategii interwencyjnych. W artykule podkreślono znaczenie indywidualnych oraz rodzinnych czynników ryzyka i chroniących. Indywidualne czynniki ryzyka obejmują: predyspozycje genetyczne, zaburzenia psychiczne, niską samoocenę, brak umiejętności radzenia sobie ze stresem, impulsywność i traumatyczne wydarzenia życiowe. Czynniki chroniące to: silne wsparcie społeczne, zaangażowanie w pozytywne aktywności, wysokie poczucie własnej wartości oraz dobre umiejętności radzenia sobie ze stresem. Rodzinne czynniki ryzyka obejmują: niski poziom wsparcia rodzinnego, konflikty rodzinne, brak zaangażowania rodziców i modelowanie negatywnych zachowań, podczas gdy czynniki chroniące to: silne wsparcie emocjonalne, pozytywne relacje z rodzicami, nadzór rodzicielski i wspólne spędzanie czasu.

Na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz doświadczeń autorki artykułu, która od ponad 18 lat jest czynnym psychoterapeutą pracującym z młodzieżą z problemem uzależnienia od substancji psychoaktywnych, wyciągnięto wnioski na oma- wiany tu temat. Obejmują one:

• zmieniające się wzorce zażywania substancji – należy monitorować i adaptować strategie profilaktyczne oraz edukacyjne, aby skutecznie przeciwdziałać nowym formom używek i ich popularności wśród młodzieży;
• znaczenie środowiska społecznego – rodzina, rówieśnicy i szkoła odgrywają istotną rolę w kształtowaniu postaw i zachowań młodzieży, dlatego konieczne jest wzmocnienie tych środowisk poprzez wsparcie emocjonalne, pozytywne relacje i odpowiednią psychoedukację;
• zintegrowane strategie pomocowe – efektywna profilaktyka i interwencja wymagają zastosowania różnorodnych podejść terapeutycznych, które uwzględniają indywidualne potrzeby młodzieży oraz specyfikę ich środowiska;
• wielopoziomowe podejście teoretyczne – integracja różnych teorii pozwala na lepsze zrozumienie problemu używania substancji psychoaktywnych przez młodzież oraz identyfikację czynników ryzyka i chroniących, co jest kluczowe dla opracowania skutecznych strategii profilaktycznych i interwencyjnych;
• rola indywidualnych i rodzinnych czynników – w pracy z młodzieżą z problemem

uzależnienia od substancji psychoaktywnych istotne jest rozpoznanie i wsparcie indywidualnych oraz rodzinnych czynników ochronnych, takich jak wsparcie emocjonalne, pozytywne relacje, zaangażowanie w życie dziecka i wsparcie rodzicielskie, które mogą znacząco zmniejszyć ryzyko używania substancji psychoaktywnych przez młodzież.

Bibliografia

Arnett, J.J. (1992). Reckless behavior in adolescence: A developmental perspective. Developmental Review, 12(4), 339–373. https://doi.org/10.1016/0273-2297(92)90013-R

Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Bauman, Z. (2000). Liquid modernity. Cambridge: Polity Press.

Bierut, L.J. (2011). Genetic vulnerability and susceptibility to substance dependence. Neuron, 69(4), 618–627. https://doi.org/10.1016/j.neuron.2011.01.024

Bowlby, J. (1988). A secure base: Clinical applications of attachment theory. London: Routledge. Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments by nature and design.

Cambridge, MA: Harvard University Press.

Cierpiałkowska, L., Grzegorzewska, I. (2022). Destrukcyjne zaburzenia zachowania i zabu- rzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych. W: I. Grzegorzewska,

1. Cierpiałkowska, A.R. Borkowska (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży (rozdział 11, s. 379–408). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Gałecki, P. (red.). (2022). Psychiatria. Badanie stanu psychicznego ICD-11. T. 1 i 2. Wrocław: Wydawnictwo Edra Urban & Partner.

Griffin, K.W., Scheier, L.M., Botvin, G.J., Diaz, T. (2000). Protective and risk factors for adoles- cent substance use: Effects of social influences and social competence. Psychology of Addictive Behaviors, 14(4), 174–184. https://doi.org/10.1037/0893-164X.14.3.174

Grzegorzewska, I., Cierpiałkowska, L., Borkowska, A.R. (red.). (2022). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Heszen-Celińska, I., Sęk, H. (2020). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hirschi, T. (1969). Causes of delinquency. Berkeley, CA: University of California Press.

Hogue, A., Henderson, C.E., Becker, S.J., Knight, D.K. (2018). Evidence base on outpatient be- havioral treatments for adolescent substance use: Updates and recommendations. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 47(4), 499–526. https://doi.org/10.1080/15374416.2 018.1466307

Kendler, K.S., Myers, J., Prescott, C.A. (2012). Specificity of genetic and environmental risk fac- tors for symptoms of cannabis, cocaine, alcohol, and cigarette use in male twins. American Journal of Psychiatry, 159(4), 687–693. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.159.4.687

Kulesza, M. (2017). Rodzinne zasoby w pedagogice społecznej i praktyce psychopedagogicznej. Warszawa: Wydawnictwo Difin.

Kulesza, M., Odrowąż-Coates, A., Perkowska-Klejman, A. (2021). Suicide rates amongst ado- lescents. A mental health practitioner’s perspective in Poland and a global, big data context. Resocjalizacja Polska, 21, 461–486. https://doi.org/10.22432/pjsr.2021.21.05

De Leon, G. (2015). The therapeutic community: Theory, model, and method. New York: Springer Publishing Company.

Liddle, H.A., Dakof, G.A., Diamond, G.S. (2016). Multidimensional family therapy for adolescent cannabis users: From basic research to evidence-based treatment. Rockville, MD: Center for Substance Abuse Treatment, Substance Abuse and Mental Health Services Administration.

Mellibruda, J., Sobolewska-Mellibruda, Z. (2006). Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.

Miller, W.R., Rollnick, S. (2014). Dialog motywujący. Jak pomóc ludziom w zmianie. Tłum.

1. Andruszko. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Mistry, R.S., McCarthy, W.J., Yancey, A.K., Lu, Y., Patel, M. (2012). Resilience and patterns of health risk behaviors in California adolescents. Preventive Medicine, 48(3), 291–297. https:// doi.org/10.1016/j.ypmed.2008.12.013

Namysłowska, I. (2014). Psychiatria dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Prochaska, J.O., Norcross, J.C. (2006). Systemy psychoterapeutyczne. Analiza transteoretyczna.

Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.

Rowe, C.L. (2015). Family therapy for drug abuse: Review and updates 2003–2010. Journal of Marital and Family Therapy, 41(4), 465–479.

Van Ryzin, M.J., Fosco, G.M., Dishion, T.J. (2012). Family and peer predictors of substance use from early adolescence to early adulthood: An 11-year prospective analysis. Addictive Behaviors, 37(12), 1314–1324.

WHO. (1992). ICD-10: International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (10^th ed.). Geneva.

WHO. (2019). ICD-11: International Classification of Diseases (11^th ed.). Geneva.

Wills, T.A., Sandy, J.M., Yaeger, A.M. (2002). Stress and smoking in adolescence: A test of direc- tional hypotheses. Health Psychology, 21(2), 122–130.

PSYCHOSOCIAL ASPECTS OF PSYCHOACTIVE SUBSTANCE USE AMONG ADOLESCENTS

Abstract

This article examines the psychosocial aspects of psychoactive substance use among adolescents, focusing on both protective and risk factors. It explores the theoretical foundations of adolescent substance use, drawing on concepts such as social learning theory, attachment theory, the socioecological model, social control theory, stress and coping theory, sensation-seeking theory, and social- existential theory. Additionally, it discusses therapeutic approaches that have shown effectiveness in treating substance-dependent adolescents, including cognitive-behavioural therapy, motivational interviewing, family therapy, and the therapeutic community model.

The conclusions point to the need for monitoring and adaptation of prevention and educational strategies in response to changing patterns of substance use. It is also important to strengthen social environments (family, peers and school) through emotional support, positive relationships and appropriate supervision. Integrating different theories allows for a better understanding of adolescent substance use and the identification of risk and protective factors, which is key to developing effective intervention strategies.

Keywords: risk and protective factors, ICD-11, therapeutic models in working with adolescents with substance use disorders