Trauma transgeneracyjna, określana również jako trauma międzypokoleniowa, to zjawisko, w którym skutki traumatycznych doświadczeń przodków wpływają na zdrowie psychiczne, fizyczne i funkcjonowanie kolejnych pokoleń. Obejmuje zarówno biologiczne, jak i psychospołeczne mechanizmy przekazywania traumy, takie jak zmiany epigenetyczne, wzorce zachowań czy narracje rodzinne.

Najnowsze badania wskazują, że trauma może być przekazywana poprzez zmiany epigenetyczne, które wpływają na ekspresję genów bez zmiany sekwencji DNA.

Kluczowym mechanizmem jest metylacja DNA, która może wyciszać geny związane z regulacją stresu, takie jak gen receptora glukokortykoidowego (NR3C1).

Badania Yehudy i współpracowników (2016) wykazały, że dzieci ocalałych z Holocaustu mają zmienione poziomy kortyzolu, co zwiększa ich podatność na zaburzenia lękowe i PTSD. Podobne wnioski płyną z badań nad potomstwem osób, które doświadczyły Wielkiego Głodu w Chinach (Cao-Lei et al., 2018).

W polskim kontekście badania Rzeszutka i współpracowników (2023) sugerują, że nieprzepracowana trauma z czasów II wojny światowej może wpływać na wyższy odsetek PTSD w populacji polskiej (19% w porównaniu do średniej światowej 5-10%), częściowo z powodu epigenetycznych zmian w odpowiedzi na stres. Badania te podkreślają, że milczenie o traumach wojennych w rodzinach zwiększa ryzyko objawów PTSD u potomków.

Trauma transgeneracyjna wpływa na strukturę i funkcjonowanie mózgu, szczególnie w obszarach takich jak kora przedczołowa, hipokamp i ciało migdałowate.

Badania neuroobrazowe  wykazały, że przewlekły stres u przodków prowadzi do zaniku neuronów w tych obszarach, co skutkuje trudnościami w regulacji emocji u potomków. Badania potwierdzają, że trauma dziecięca, często związana z przemocą domową lub zaniedbaniem, wywołuje podobne zmiany neurobiologiczne, które mogą być przekazywane kolejnym pokoleniom.

Trauma jest przekazywana poprzez narracje rodzinne, wzorce zachowań i ukrytą komunikację.
Dzieci rodziców z nierozwiązaną traumą mogą internalizować lęki, smutek czy nieufność wobec świata, nawet jeśli nie znają szczegółów traumatycznych wydarzeń.

Badania Gampel (2018) wprowadzają metaforę „radioaktywności traumy”, opisując, jak trauma oddziałuje na kolejne pokolenia poprzez niewerbalne sygnały i atmosferę rodzinną.

Prace Chmarzyńskiej-Golińskiej (2023) podkreślają, że milczenie o traumatycznych doświadczeniach, np. gwałtach wojennych czy losach rodzin katyńskich, skutkuje „wchłonięciem atmosfery grozy” przez dzieci, co manifestuje się jako bezimienne lęki lub trudności w relacjach. Badania Karkowskiej i Krawczyk (2021) nad rodzinami pochodzenia żydowskiego wskazują, że trauma Holocaustu przejawia się w lęku przed ujawnianiem tożsamości, nadopiekuńczości lub dystansie emocjonalnym wobec potomków.

Kontekst społeczno-polityczny odgrywa kluczową rolę w utrwalaniu traumy transgeneracyjnej. W Polsce powojenna rzeczywistość, naznaczona wpływami stalinowskimi, zmuszała ofiary traum wojennych do milczenia, co utrudniało przepracowanie doświadczeń (Rzeszutek, 2023). Badania Muży (2024) wskazują, że polska trauma narodowa, związana z II wojną światową i okresem PRL, objawia się w skłonności do przeżywania nieprzyjemnych emocji czy reakcji paniki w sytuacjach niedoboru, jak podczas lockdownu w 2020 roku.

Trauma transgeneracyjna manifestuje się w różnorodnych objawach, w tym: zaburzenia psychiczne takie jak zwiększone ryzyko PTSD, depresji, lęków i zaburzeń osobowości (Yehuda et al., 2016; Rzeszutek, 2023).

W Polsce badania wykazały, że ponad 60% pacjentów leczonych z powodu uzależnień deklarowało traumatyczne doświadczenia przodków, co sugeruje związek z uzależnieniami. Trauma transgeneracyjna może powodować  trudności w budowaniu zaufania, nadopiekuńczość lub dystans emocjonalny (Karkowska i Krawczyk, 2021).Objawy somatyczne takie jak  przewlekły ból, bezsenność czy fobie, które mogą być śladem nieprzepracowanej traumy przodków (Atlas, 2023).

Badanie dzieci ocalałych z Holocaustu wykazało epigenetyczne zmiany w genie NR3C1, związane z niższym poziomem kortyzolu i wyższym ryzykiem PTSD.

Badania neuroobrazowe wykazały, że trauma przodków prowadzi do zmian w strukturze mózgu, zwiększających podatność na zaburzenia psychiczne. Badanie w Kalifornii wykazało, że zmiany epigenetyczne mogą uaktywnić się w drugim pokoleniu, „pomijając” pierwsze, co sugeruje złożoność dziedziczenia traumy.

Badanie opublikowane w Scientific Reports wykazało, że 19% Polaków wykazuje objawy PTSD, co może być związane z nieprzepracowaną traumą wojenną. Otwarte rozmowy o traumach rodzinnych zmniejszają ryzyko PTSD. Analiza pacjentów uzależnionych wykazała, że traumatyczne doświadczenia przodków są istotnym czynnikiem ryzyka uzależnień. Badanie rodzin żydowskich w Polsce pokazało, że trauma Holocaustu wpływa na tożsamość i relacje międzyludzkie w drugim i trzecim pokoleniu.

Terapie takie jak psychoterapia psychoanalityczna, psychodynamiczna, systemowa czy terapia EMDR pomagają w przepracowaniu traumatycznych doświadczeń.

Szerzenie wiedzy o traumie transgeneracyjnej, szczególnie w kontekście historycznym, może pomóc w przełamywaniu tabu.

Choć badania nad odwracaniem zmian epigenetycznych są w początkowej fazie, ale ważne jest to, że czynniki środowiskowe, takie jak zdrowa dieta, redukcja stresu czy, mogą modulować ekspresję genów.

Ważna jest tak  praca z narracjami rodzinnymi.

Terapie narracyjne, które pozwalają na rekonstrukcję i przepracowanie rodzinnych historii, są skuteczne w przywracaniu poczucia tożsamości i przynależności.

Trauma transgeneracyjna to złożone zjawisko, które łączy biologiczne (epigenetyka, zmiany neurobiologiczne) i psychospołeczne (narracje rodzinne, milczenie) mechanizmy przekazywania skutków traumy przodków. Najnowsze badania, takie jak potwierdzają, że trauma może wpływać na kolejne pokolenia, manifestując się w zaburzeniach psychicznych, problemach relacyjnych i objawach somatycznych.

W Polsce szczególne znaczenie mają nieprzepracowane traumy wojenne i powojenne, które przyczyniają się do wysokiego odsetka PTSD. Przerwanie cyklu traumy wymaga terapii, edukacji i otwartej rozmowy o przeszłości, co pozwala potomkom żyć własnym życiem, wolnym od dziedzictwa cierpienia.

autor: Marta Kulesza

Źródła: Yehuda, R., Daskalakis, N. P., Bierer, L. M., et al. (2016). Holocaust exposure induced intergenerational effects on FKBP5 methylation.

Biological Psychiatry, 80(5), 372-380.Cao-Lei, L., Massart, R., Suderman, M., et al. (2018). DNA methylation signatures triggered by prenatal maternal stress exposure to a natural disaster. PLOS ONE, 13(9), e0203838.McLaughlin, K. A., Weissman, D., & Bitrán, D. (2019).

Childhood adversity and neural development: A systematic review. Annual Review of Developmental Psychology, 1, 277-312.Gampel, Y. (2018). The radioactive identification and the psychoanalytic work with trauma.

Psychoanalytic Inquiry, 38(5), 334-346.Diaz, J., et al. (2022). Epigenetic inheritance of stress responses across generations. Nature Communications, 13(1), 1-12.  

Rzeszutek, M., et al. (2023). Post-traumatic stress disorder in Poland: A legacy of war and silence. Scientific Reports, 13(1), 44300-6.  Wojnar, M., Jakubczyk, A., & Klimkiewicz, A. (2019).

Doświadczenia traumatyczne w dzieciństwie a uzależnienie od substancji psychoaktywnych: badanie kliniczne. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 28(2), 89-97.Karkowska, M., & Krawczyk, A. (2021). Doświadczanie wielokulturowości osób pochodzenia żydowskiego w perspektywie dialogu międzypokoleniowego. Podstawy Edukacji, 14, 123-140.

 Chmarzyńska-Golińska, J. (2023). Trauma wędruje przez pokolenia. Wywiad dla naTemat.pl.  Święcicka, M., Kowalska, J., & Nowak, A. (2017). Neurobiologiczne skutki traumy dziecięcej: implikacje dla zdrowia psychicznego.

 Psychiatria Polska, 51(4), 625-638.Psychiatria i Psychologia Kliniczna (2020). Włosy babci – trauma transgeneracyjna. Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 20(3), 245-252.